تفکرات و اندیشه‌های مولانا 

  مولای رومی برای اینکه توجه عموم را به اندیشه‌هایش جلب کند افکارش را در قالب شعر بیان می‌نمود باوجوداینکه در شعر و شاعری توانا بود؛ ولی زیاد خود را پایبند قافیه و وزن شعر نمی‌کرد توجه به مغز کلام داشت و قافیه را پوست کلام می دانست. مثلاً می‌گوید:

رستم از این بیت و غزل ای شه و سلطان ازل /مفتعلن مفتعلن مفتعلن کشت مرا
قافیه و مغلطه را گو همه سیلاب ببر /پوست بود پوست بود درخور مغز شعرا

مولانا قبل از اینکه با شمس آشنا شود شخصی بود معمولی مثل همه ملاهای زمان خودش منبری، کلاسی و پیروانی داشت. با ملاقات شمس با عشق آشنا شد که زندگی او را دگرگون کرد.

درس و پیروان خود را ترک کرد روحش از جسمش پیشی گرفت و در دیار عشق به دنبال معشوق روحانی خود سرگردان شد و به جسمش می‌گوید:

من به سوی باغ و گلشن می روم /تو نمی‌آیی میا من می روم
روز تاریک است بی‌رویش مرا /من برای شمع روشن می روم
جان مرا هشته‌ست و پیشین می رود /جان همی‌گوید که بی‌تن می روم

همچنین:

مرده بدم زنده شدم گریه بدم خنده شدم /دولت عشق آمد و من دولت پاینده شدم

عشق را شمس به مولانا آموخت و آتش عشق هرچه را که غیر یار بود سوزاند. به او گفت که برای رسیدن به عشق باید مکتب و درس را کنار بگذاری رهبر و شیخ نباشی در راه عشق کشته شوی.

گفت که دیوانه نه‌ای لایق این خانه نه‌ای /رفتم دیوانه شدم سلسله بندنده شدم

گفت که سرمست نه‌ای رو که از این دست نه‌ای /رفتم و سرمست شدم وز طرب آکنده شدم

گفت که تو کشته نه‌ای در طرب آغشته نه‌ای /پیش رخ زنده کنش کشته و افکنده شدم

گفت که تو شمع شدی قبله این جمع شدی /جمع نیَم شمع نیَم دود پراکنده شدم

گفت که شیخی و سَری پیش‌رو و راهبری /شیخ نیم پیش نیم امر تو را بنده شدم

گفت مرا عشق کهن از بر ما نقل مکن /گفتم آری نکنم ساکن و باشنده شدم

تابش جان یافت دلم وا شد و بشکافت دلم /اطلس نو بافت دلم دشمن این ژنده شدم

عشق چنان قدرتی به او میدهد که میتواند "خاک را گوهر" کند: 

ای عاشقان ای عاشقان من خاک را گوهر کنم /وی مطر بان ای مطر بان دف شما پرزر کنم

ای تشنگان ای تشنگان امروز سقایی کنم /وین خاکدان خشک را جنت کنم کوثر کنم

ای بی‌کسان ای بی‌کسان جاء الفرج جاء الفرج /هر خسته غمدیده را سلطان کنم سنجر کنم

تو نطفه بودی خون شدی وانگه چنین موزون شدی /سوی من آ ای آدمی تا زینت نیکوتر کنم

من غصه را شادی کنم گمراه را هادی کنم /من گرگ را یوسف کنم من زهر را شکر کنم

ای عقل کل ای عقل کل تو هر چه گفتی صادقی /حاکم تویی حاتم تویی من گفت و گو کمتر کنم

اقبال لاهوری در مورد مولانا می‌گوید:

پیر رومی را رفیق راه ساز / تا خدا بخشد تو را سوز و گداز
زانکه رومی مغز را داند ز پوست / پای او محکم فتد در کوی دوست
اقبال

این شعر حال واحوال مولانا پس از آشنایی با عشق را شرح میدهد:

امروز مرا چه شد چه دانم / امروز من از سبک دلانم

در دیدهِ عقل بس مَکینم / در دیدهِ عشق بی‌مَکانم   مکین= صاحب مکان 

افسوس که ساکن زمینم / اِنصاف که صارمِ زمانم  صارمِ = مرد دلاور رسا در امور. شیر بیشه

این طُرفه که با تَنِ زمینی / بر پشتِ فلک همی‌دَوانم      طُرفه  =  کم نظیر، کمیاب، نادر

آن بار که چرخ برنتابد / از قُوَتِ عشق می‌کِشانم

از سینه خویش آتشش را / تا سینهٔ سنگ می‌رِسانم

از لذت و از صفای قندش / پُر شَهد شده‌ست این دهانم

از مشکلِ شمسِ حقِ تبریز / من نکته مشکلِ جهانم