آتش در سنت‌های صوفی و بهائی 

سنت‌های صوفی و بهائی هر دو ریشه در فرهنگ خسروی ایران باستان دارد "آتش" "خورشید" "نور" "جمال" و "عشق" پایه‌های اصلی حکمت اشراق هستند و در هر دو سنت نمایانگر است.

آتش به‌عنوان استعاره‌ای قدرتمند در هر دو سنت معنوی صوفی و بهائی، نمایانگر عشق الهی، دگرگونی و روشنگری معنوی است. درحالی‌که این سنت‌ها در بسترهای تاریخی متفاوتی پدید آمده‌اند، کاربرد نمادین آتش در آنها موازی‌های جذاب و تفسیرهای منحصربه‌فردی را آشکار می‌سازد.

آتش در تصوف

عشق الهی

در سنت صوفی، آتش در درجه اول نمایانگر عشق الهی (عشق) است:

-         سوزاندن نفس

-         اشتیاق شدید برای وصال با معبود

-         قدرت دگرگون‌کننده عبادت معنوی

-         استعاره پروانه و شمع که فنا در حضور الهی را به تصویر می‌کشد

سر زلفش همی‌گوید صلا زوتر رسن بازی / رخ شمعش همی‌گوید کجا پروانه تا سوزد

برای این رسن بازی دلاور باش و چنبر شو / درافکن خویش در آتش چو شمع او برافروزد

چو ذوق سوختن دیدی دگر نشکیبی از آتش / اگر آب حیات آید تو را ز آتش نینگیزد

مقامات معنوی

صوفیان مراتب مختلف آتش معنوی را می‌شناسند:

-         آتش طبیعی (نار طبیعی) - تجلی زمینی

-         آتش روحانی (نار روحانی) - تحول درونی

-         آتش الهی (نار الهی) - حضور مستقیم الهی

-         آتش فراق (نار فراق) - اشتیاق به معبود

چو در عالم زدی تو آتش عشق / جهان گشتست همچون دیگ حلوا

کاربردهای عملی

آتش در عمل صوفیانه نقش دارد:

-         عرفان آشپزخانه (همچون نمونه آتش‌باز ولی)

-         تمرین‌های مراقبه و تفکر

-         آیین‌های تطهیر معنوی

-         درک مراحل سیر و سلوک

که آتشی‌ست که دیگ مرا همی‌جوشد / کز او شکاف کند گر رسد به سقف سما

اگر چه سقف سما ز آفتاب و آتش او / خلل نکرد و نگشت از تفش سیه سیما

آتش در آیین بهائی

معرفت الهی

در آثار بهائی، آتش نمایانگر:

-         نور هدایت الهی

-         قدرت روشنگر وحی الهی

-         سوزاندن حجاب‌های جهل

آزمون‌ها و امتحانات

آتش نماد آزمون‌های معنوی است:

-         تحول شخصی از طریق سختی‌ها

-         ماهیت تطهیرکننده چالش‌های معنوی

-         تجربیات زندان بهاءالله

-         سوزاندن تعلقات دنیوی

"پس بايد به‌نارعشق حجابهای نفس شيطانی سوخته شود تا روح برای ادراک مراتب سيّد لوْلَاکَ لطيف و پاکيزه گردد نار عشقی بر فروز و جمله هستيها بسوز پس قدم بردار و اندر کوی عشّاقان گذار "​    حضرت بهاءالله (هفت وادى) صفحه ۲۵        

وحدت و پیشرفت

آتش نمایانگر ظهور تدریجی است:

-         شعله مستمر هدایت الهی

-         وحدت سنت‌های دینی

-         روشنگری تدریجی معنوی

-         آتش تمدن الهی

"حال در اکثر ممالک نور اصلاح مخمود و خاموش و نار فساد ظاهر و مشتعل دو مملکت عظيمه که هر دو خود را رأس تمدّن و محيی آن و مقنّن قوانين ميشمرند بر حزبی از احزاب که منسوب بحضرت کليم است قيام نموده اند ان اعتبروا يا اولی الابصار اعتساف شأن انسان نبوده و نيست در کلّ احوال بايد به انصاف ناظر باشد و بطراز عدل مزيّن از حق بطلبيد به ايادی عنايت و تربيت نفوسی چند را از آلايش نفس و هوی مطهّر فرمايد تا للّه قيام نمايند و لوجهه تکلّم کنند که شايد آثار ظلم محو شود و انوار عدل عالم را احاطه نمايد ناس غافلند مبيّن لازم است"      حضرت بهاءالله, "لوح مقصود-مجموعه اى از الواح جمال اقدس ابهى (كه بعد از كتاب اقدس نازل شده)" صفحه ۱۰۳

تحلیل تطبیقی مضامین مشترک:

۱. دگرگونی

هر دو سنت بر قدرت دگرگون‌کننده آتش تأکید دارند:

-         صوفی: تمرکز بر تحول معنوی شخصی

-         بهائی: تأکید بر تحول فردی و اجتماعی

۲. عشق الهی

آتش به شکل‌های متفاوتی نمایانگر عشق الهی است:

-         صوفی: عبادت شخصی شدید و فنا

-         بهائی: عشق جهانی و ظهور تدریجی

۳. تطهیر

هر دو سنت آتش را تطهیرکننده می‌دانند:

-         صوفی: تأکید بر فنای نفس

-         بهائی: تمرکز بر زدودن تعصبات و محدودیت‌ها

ویژگی‌های متمایز

تأکید صوفیانه

-         تأکید بیشتر بر تجربه عرفانی شخصی

-         سلسله مراتب مفصل آتش معنوی

-         تمرکز بر ماهیت مصرف‌کننده عشق

-         تحول معنوی فردی

تأکید بهائی

-         تمرکز بیشتر بر تحول اجتماعی

-         مفهوم ظهور تدریجی

-         مضامین وحدت جهانی

-         رشد معنوی نظام‌مند

کاربردهای معاصرتفاسیر مدرن  در بستر تصوف

-         درک روانشناختی تحول

-         آگاهی زیست ‌محیطی

-         ادغام با معنویت معاصر

-         کاربردهای درمانی

در بستر بهائی

-         عدالت اجتماعی و وحدت

-         ساخت تمدن جهانی

-         هماهنگی با علم

-         آموزش مترقی

-         اجرای عملی

-         عمل معنوی

هر دو سنت نمادپردازی آتش را در عمل به کار می‌برند:

-         صوفی: مراقبه، ذکر، تفکر

-         بهائی: دعا، حلقه‌های مطالعه، جامعه‌سازی

-         کاربرد اجتماعی

رویکردهای متفاوت به تحول اجتماعی:

-         صوفی: تحول فردی منجر به تغییر اجتماعی

-         بهائی: جامعه‌سازی نظام‌مند و وحدت جهانی

حضرت بهاءالله در مورد رمز کلمه آتش که همان کلام الهی است به یکی از دوستان زرتشتی نژاد می‌فرمایند:

"و چون حرارت را، که مایهٔ حرکت و صعود و سبب وصول به مقصود بود، اختیار نمود لذا آتش حقیقی را به ید معنوی برافروخت و به عالم فرستاد تا آن آتش الهیّه کلّ را به حرارت محبّت رحمانیّه به منزل دوست یگانه کشانَد و صعود و هدایت نماید. این است سرّ کتاب شما که از قبل فرستاده شد و تا اکنون از دیده و دل مکنون و پوشیده بوده. اکنون آن آتش آغاز به روشنی تازه و گرمی بی‌اندازه هویداست تا جذب رطوبات و برودات زائده که مایهٔ سستی و افسردگی و سرمایهٔ گرانی و پژمردگی است نماید و همهٔ امکان را به مقام قُرب رحمن کشانَد. هر که نزدیک شد برافروخت و رسید و هر که دوری جُست بازماند." (یاران پارسی)  ناشر: موسسه ملی مطبوعات امری آلمان ۱۹۹۸ م صفحه ۵۸۲  

در حالی که هر دو سنت صوفی و بهائی به طور گسترده از نمادپردازی آتش استفاده می‌کنند، آن را برای اهداف معنوی و اجتماعی متفاوتی به کار می‌برند. تصوف بر تحول عرفانی شخصی از طریق عشق الهی تأکید می‌کند، در حالی که آیین بهائی بر تحول فردی و جمعی در بستر ظهور تدریجی و وحدت جهانی متمرکز است. درک این شباهت‌ها و تفاوت‌ها، قدردانی ما را از هر دو سنت و سهم منحصر به فرد آنها در اندیشه معنوی غنی می‌سازد.